021-66561465

021-66913740

09120717164

  • 1397-03-24

سازهای کوبه‌ای و حضور آنها در موسیقی ایرانی

سازهای کوبه‌ای از کهن‌ترین سازهایی هستند که در طول تاریخ استفاده شده‌اند و سازهای بادی هم بعضا با آنها همراه بوده‌اند و در انواع مراسم غم و شادی مجری احساسات بشر بوده‌اند.
از مهم‌ترین وظایف سازهای کوبه‌ای می‌توان به نقش آنها در اجراهای گروهی‌ اشاره کرد که وظیفه‌ی نگه داشتن ریتم قطعه برای سایر سازها و تاکید روی سرضرب‌ها را به عهده دارد.
ساختار:
روی سازهای کوبه‌ای پوسته‌ای از جنس‌های مختلف کشیده می‌شود که ایجاد ارتعاش روی آن پوسته، عامل ایجاد صوت است. هر عملی اعم از ایجاد ضربه، سایش، تکان و… که بتواند روی پوسته‌ی ساز ایجاد نَوَسان بکند موجب ایجاد صوت در ساز کوبه‌ای می‌شود.
از انواع سازهای کوبه‌ای و ضربی (دارای پوست) ایرانی می‌توان به موارد زیر اشاره‌ نمود:
۱. دُهُل
ساز دهل بدنه‌ای استوانه‌ای دارد که به دو طرف آن پوست کشیده شده و ارتفاع بدنه‌اش در نواحی مختلف متفاوت است. دهل در نواحی مختلف ایران مانند سیستان و خراسان نواخته می‌شوند.
در سیستان، چوب دهل در دست راست قرار گرفته و نقش اصلی در نواختن دهل را دارد. به انگشتان دست چپ نیز ابزارهایی به نام نَلوک با نخ بسته می‌شود و نقش آنها نقشی تکمیلی و تزیینی است.
در خراسان در دست چپ نیز چوب باریکی قرار می‌گیرد.
ساز دهل عموما همراه ساز سُرنا (از سازهای بادی) است و در مجالس و مناسبات کاربرد دارد.

۲. دمّام
دمام ساز منطقه‌ی بوشهر است. بدنه‌ی استوانه‌ای و نسبتا بلند دارد و با دست و مضراب (چوب) نواخته می‌شود. در سه اندازه‌ی متفاوت وجود دارد که هرکدام کاربرد مخصوص به خود را دارند دمّام معمولی، دمّام غمبر و دمّام اشکون نامیده می‌شوند. دمّام غمبر هم‌اندازه و یا بزرگتر از دمّام معمولی‌ست و دمّام اشکون از دو نوع دیگر کوچکتر است.

۳. دُکُّر یا دهلک
این ساز متعلق به ناحیه‌ی بلوچستان بوده و سازی دوطرفه است که بدنه‌ای استوانه‌ای و بلند دارد و با دست نواخته می‌شود. اندازه‌ی ثابتی ندارد اما حتما از دهل بلوچ کوچکتر است و نام دهلک به همین سبب روی آن گذاشته شده است.

۴. نقاره یا دِسَرکوتِن
ساز نقاره تنها از یک طرف پوست دارد و از همان طرف نواخته می‌شود و ابزار نواختنش دو قطعه چوب است. نقاره در واقع شامل دو طبل گلدانی‌شکل است که یکی از دیگری کوچکتر است و صدای زیرتری دارد. نقاره در موسیقی نواحی مازندران و خراسان حضور دارد و هر کدام ویژگی‌های ساختاری و تکنیک‌های مخصوص به خود را دارد.

۵. تمبک (تنبک)
تمبک یا تنبک از سازهای کوبه‌ای یک طرفه است و تنها با دست نواخته می‌شود و در موسیقی اغلب نواحی ایران حضور داشته و امروزه در دایره‌ی سازهای ایرانی جایگاه ویژه دارد. جنس بدنه‌ی تمبک، چوبی یا فلزی است و در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود.

۶. دف
دف نیز از پوست‌صداهای یک‌طرفه است که قالبی گرد و اندازه‌هایی متفاوت دارد که ممکن است زنگوله (زنگ- حلقه- زنجیر) داشته باشد.

۷. دایره
دایره از پوست‌صداهای یک‌طرفه با قاب گرد است که در موسیقی نواحی شمال خراسان، نیشابور، چهارمحال و بختیاری، هرمزگان، بلوچستان، گیلان، مازندران، گلستان، بوشهر، خوزستان، یزد و آذربایجان حضور دارد.

اما تعدادی از انواع سازهای کوبه‌ای و ضربی نیز وجود دارند که بدون پوست هستند که پوست ندارند و عامل ایجاد صدا در آنها نوسان در پوست نیست و به آنها «خودصدا» می‌گویند که شامل موارد زیر هستند:
۱. چاک یا تخته
این ساز شامل دو قطعه از جنس چوب و به شکل صفحه‌ای یا ورقه‌ای‌ست که با ضربه‌ی مستقیم به صدا درمی‌آید و در ناحیه‌ی هرمزگان رایج است.

۲. کرب
شامل دو بخش گلدانی‌شکل است که در برخی نواحی ایران مانند خراسان، کاشان، اصفهان ،فارس، گیلان، مازندران و سمنان رایج است.

۳. سنج
سنج به شکل دو قطعه بشقابی‌شکل فلزی است که در ناحیه‌ی بوشهر بیشتر رایج است و در نواحی سیستان (با نام قاشقک)، هرمزگان (با نام شیرینگ یاجینگ)، دامغان (با نام جنگانه) و خوزستان (با نام سچابیق) نیز حضور دارد و برخی نواحی نیز آن را زنگ می‌خوانند و بیشتر در مناسبات شادی نواخته می‌شود.

۴. قارقارک
این ساز با سایش غیرمستقیم (و با چرخاندن) نواخته می‌شود و امروزه کاربرد زیادی ندارد و دلیل نامگذاری آن این است که صدایی مشابه صدای کلاغ دارد.

۵. قوپوز یا قاووز یا زنبورک
از خودصداهای تیغه‌ای و از جنس فلز است که با ضربه‌ی مستقیم نواخته می‌شود و در نواحی ترکمن‌نشین مانند منطقه‌ی گلستان متداول‌تر است و معمولا در مناسبات شادی توسط زنان و به صورت گروهی نواخته می‌شود و ساز دیگری آن را همراهی نمی‌کند.

۶. ترکی
این ساز با ضربه‌ی غیرمستقیم و با چرخاندن نواخته می‌شود و از سازهایی‌ست که در نواحی مازندران متداول است و ظاهری پیچیده اما ساختار ساده‌ای دارد که شامل بخش‌های قاب ، دسته و چرخ‌دنده‌ی متصل به آن، زبانه (تیغه) و وزنه است.

۷. تشتک و کوزه (کوزک و تال)
این ساز در موسیقی نواحی بلوچستان حضور دارد. تشتک، فلزی است و دو کوزه‌ی سفالی نیز همراه آن است که هیچ‌گاه جدا از هم نواخته نمی‌شوند.

۸. زنگ‌ها، زنگوله‌ها و ناقوس‌ها
این خانواده از خودصداهای کوبه‌ای بسیار متنوع هستند که در موسیقی نواحی مختلف ایران کاربرد دارند. ممکن است مستقیم و یا غیرمستقیم نواخته شوند. ممکن است وزنه‌ای که داخل آنها آویزان است به صدا درآیند و یا شکل کروی داشته باشند و زنگوله یا گویی داخل آنها آزاد باشد که تکان خوردنش باعث ایجاد صدا شود...