021-66561465
021-66913740
09120717164
- 1397-03-12
درمان درد با موسیقی
انجمن موسیقی ایران با همکاری فرهنگستان هنر روز گذشته، چهارشنبه نهم خرداد ویژه برنامه «محفل مناجات‌خوانی» را با حضور تعدادی از استادان و هنرمندان پیشکسوت موسیقی نواحی ایران برگزار کرد.
در این برنامه عاشیق احد ملکی از آذربایجان، محمدرضا اسحاقی از مازندران، کرم میرزا زبردست از بوشهر و حمیدالله سیدزاده از سراوان به اجرای برنامه پرداختند. شاهین فرهت (آهنگساز)، احمد صدری (مشاور معاون هنری) و علی ثابت‌نیا (مدیرعامل انجمن موسیقی) از دیگر مهمانان این برنامه بودند که در تالار ایران فرهنگستان هنر برگزار شد.
نسبت خسرو پرویز و مناجات سحرگاهی
هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی اقوام ایران در ابتدای این برنامه گفت: در برنامه‌ای که امروز شاهد آن هستیم یکی از هنرمندان شروه‌خوان کشورمان بعد از ۱۶ سال دوری از برنامه‌ها و جشنواره‌های کشوری به اجرای آثاری ارزشمند می‌پردازد. استاد محمدرضا اسحاقی و استاد احد ملکی هم از هنرمندانی هستند که شما با کارها و آثار این عزیزان آشنایی کافی دارید. ما امروز علاوه بر میزبانی از این هنرمندان ارزشمند از جوانان هنرمندی هم دعوت کرده‌ایم که تصمیم دارند موسیقی منطقه سراوان از جمله ذکرهای صاحبی را برای شما اجرا کنند. این قطعات به نوعی برای اولین بار است که در تهران اجرا می‌شوند.
او ضمن ارائه تعریف و تاریخچه‌ای از مناجات و مناجات‌خوانی گفت: تاریخ مناجات در ایران به هزاره‌های پیش از زرتشت و اسلام می‌رسد، براساس مکشوفات و شواهد تاریخی موجود که بر سنگ‌نگاره‌ها و یا نقوش یافته شده، دیده می‌شود شاهد تاریخی و سند محکم برای مناجات‌خوانی در ایران، مواردی در یسناهاست که مربوط به دین زرشت است.
این پژوهشگر بیان کرد: به گفت‌وگو نشستن با معبود و راز دل با او گفتن، از راه‌های نزدیکی انسان با خداوند بود و دین زرتشت به عنوان فرهنگی ریشه‌دار که به شکلی ژرف در بین ایرانیان گسترش پیدا کرد، مناجات را از دستورات لازم‌الاجرا برای درباریان و مردم دانست. به هر ترتیب از داستان روی کار آمدن خسرو پرویز، براساس سند پژوهشی شاهنامه که فردوسی به ما می‌دهد، رسم مناجات سحرگاهی در ایران و بین شاهان ایرانی مرسوم بوده و باید اجرایش می کرده‌اند.
جاوید افزود: می‌توان دریافت که سحرخوانی در ایرانِ پیش از اسلام، هنری درباری بوده و پس از اسلام و با نیاز بیدارسازی مردم در سحرگاهان به ویژه ماه رمضان، درباریان مسلمان شده آن را به عنوان روشی برای بیدارسازی مردم هنگام سحرهای رمضان به کار گرفتند و به صورت هنری مردمی در خدمت دین و مذهب درآمد.
بی‌توجهی به هنر «بسم‌الله خوانی»
جاوید بعد از اجرای استاد محمدرضا اسحاقی به هنر بسم‌الله خوانی ذیل مناجات‌خوانی اشاره کرد و توضیح داد: بسم‌الله خوانی هنری است که متاسفانه در این ۷۰ ساله اخیر به آن نگاه جدی نشده است. اگر بخواهیم فقط به بسم‌الله خوانی بپردازیم و این پرسش را بپرسیم که چقدر این هنر در زمان ما باقی مانده؟ باید پاسخ داد بیش از هفت تا هشت هنرمند ازجمله استاد اسحاقی در این حوزه باقی نمانده است. جای تاسف است که در این زمینه ما حتی شاعری هم نداریم که بخواهد به این موضوع بپردازد.
سپس جاوید از استاد کرم میرزا زبردست، هنرمند پیشکسوت موسیقی نواحی و از مداحان صاحب‌نام منطقه بوشهر دعوت کرد تا روی صحنه برود و قطعاتی را برای مخاطبان اجرا کند. قطعه «نادعلی»، قطعه‌ای در رثای شهادت حضرت علی (ع)، بخشی از شروه‌های منطقه بوشهر و آوازهای «دُم دُم سحری» آثاری بودند که توسط استاد زبردست اجرا شد.
مناجات‌خوانی را می‌توان در ردیف موسیقی‌درمانی به شمار آورد
هوشنگ جاوید بعد از اجرای استاد زبردست با اشاره به وجوه مختلف مناجات‌خوانی گفت: مناجات، چه در ادب و چه در موسیقی سبک به شمار نمی‌آید، بلکه موضوع یا گونه‌ای با کارکردهای گوناگون شناختی، عقیدتی و اجتماعی است که همواره از سایر هنرها به ویژه موسیقی بهره‌مند شده است. در ادبیات، مناجات در دسته ادب آموزشی قرار می‌گیرد که گونه‌ای ارشاد و تبلیغ غیرمستقیم مفاهیم اخلاقی، دینی و مذهبی در آن نهفته است و چون کار اصلی خوانندگانِ مردمی، ادب آموزشی بوده و هست، بنابراین مناجات‌خوانی از وظایف آن‌ها به شمار می‌آید. بخش مهم مناجات‌سرایی و مناجات‌خوانی، شناساندن ذات احدیت به دیگران است، یعنی گونه‌ای بیان برداشت اندیشه خود از خدا برای شنوندگان، به همین دلیل کار نیایشگر یا سحوری‌خوان، یا مناجات‌خوان برای ارائه مفاهیم دشوار می‌شود، زیرا بیان ساده و راحت مخاطب را به سویی می‌کشاند تا با بیان بی‌پرده دردها و رنج‌های درونی‌اش به آرامش روانی دست پیدا کند، به این سبب می‌توان مناجات‌خوانی را در ردیف موسیقی‌درمانی نیز به شمار آورد.
او با ذکر جزییاتی از گسترش مناجات‌سرایی در ایران بعد از ظهور اسلام گفت: سرودن و پدید آمدن مناجات‌نامه‌ها نقش موثری در دگرگونی ادب پارسی داشت، پس از انصاری و ابوالخیر، در درازای زمان غزل نیز به یکی از جنبه‌های بارز مناجات‌سرایی افزوده شد و حافظ، مولوی و عطار هم به آن پرداختند اما بستر مناجات‌سرایی در فرهنگ‌های بومی ایران دوبیتی و رباعی بود، گرچه از مثنوی بیشتر و از غزل کمتر استفاده شده است. پس از تکمیل شدن سرایش‌ها این نظم و سرایش به مرور با موسیقی مرتبط شد و از این اتحاد، شیوه‌ای هنرمندانه برای بیان زیباتر معنوی پدید آمد که آن را مناجات‌خوانی می‌نامیم و برحسب فرهنگ‌های موجود هر کشور نام‌هایی چون سحرخوانی، شب‌خوانی، چاووش سحر، سحوری، ذکر سحر و غیره پیدا کرد.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: پس از این فرآیند بود که برای این هنر تازه دستورات موسیقایی نوشته، تبیین و تدوین شد که تاکنون به اسناد بازمانده که در کتابخانه‌ها خاک بی‌تفاوتی خودمان را می‌خورد، وقعی ننهاده‌ایم.
عاشیق احد ملکی، پژوهشگر و نوازنده موسیقی منطقه آذربایجان هم بعد اجرای استاد زبردست روی صحنه آمد و به اجرای بخش‌هایی از مناجات‌خوانی این منطقه پرداخت.
پیوند با مناجات‌خوانی؛ از بخشی‌های خراسان تا تنبورنوازان زاگرس
هوشنگ جاوید پس از اجرای این بخش به بیان گوشه‌های دیگری از مباحث مربوط به مناجات‌خوانی پرداخت و گفت: در مناجات تعصبات قومی و نژادی و منطقه‌ای کنار گذاشته می‌شود و آن‌چه مد نظر است خدا، ایمان و یقین افراد است. هنر مناجات‌خوانی پس از دوران مغول با ادوات موسیقی نیز اجرا شد، در خراسان به کار بخشی‌ها و استادان دوتارنواز آمد، در شمال غربی وارد کار عاشیق‌ها شد، در مناطق زاگرس به همراه نوای تنبور و یا ضرباهنگ دف و تاس اجرا شد و در سایر مناطق به همراه نی، نقاره و یا شیپور به کار رفت. در واقع مناجات‌خوانی در ایران از انحصارِِ هنگام سحر اجرا شدن بیرون آمد و به سایر اوقات زندگی ایرانیان کشیده شد.
جاوید تصریح کرد: از هنر مناجات‌خوانی ضرورت پدید آمدن هنرهای بسم‌الله خوانی و صلوات‌خوانی هم پدید آمد که هرکدام دارای ویژگی‌های خود هستند که جای پردازش در وقتی دیگر دارد، ضمن اینکه هنر مناجات‌سرایی به لحاظ جمال‌شناسی به تفاسیر زیادی برمی‌خورد که هر کدام جای پژوهش، بررسی و نگاهی نو دارد که تاکنون هیچ یک از دستگاه‌های فرهنگی هنری کشورمان به آن نپرداخته‌اند.
او در پایان صحبت‌های خود از حمیدالله سیدزاده و حسینی‌نژاد هنرمندان منطقه مرزی سراوان دعوت کرد تا به اجرای ذکرهای صاحبی این منطقه بپردازند.